The Great Reset. Een kairos?
Bijdrage aan het symposium van 16 mei 2024 van Aad Woudenberg
Tillich
was veldprediker in WO I en in één van zijn brieven schrijft hij: Wat we hier
meemaken is de totale teloorgang van wat later in de geschiedenisboeken de
westerse beschaving zal heten. Voor hem is God daar in de loopgraven van Verdun
gestorven. Toch heeft hij zijn geloof behouden en zijn Godsbeeld opnieuw
gearticuleerd. Ik kan niet de hele ontwikkeling schetsen, maar Tillich is door
de jaren heen gaan spreken over de God beyond God. De God van het theïsme is
gestorven, maar God als Grond van het bestaan (het Zijn-Zelf) is gebleven.
Misschien helpt het als ik de Joodse traditie te hulp roep. In de Bijbel wordt
vrijuit gesproken over God als Koning, als Herder, als Vader. Maar dat zijn ‘slechts’
symbolen. Achter die symbolen vinden we de God beyond God, die te groot en te
heilig is om te benoemen, die aangeduid wordt met jhwh (het tetragrammaton) waar
de Joden ‘Adonai’ lezen. In zeer bijzondere zin heeft Tillich de dood van God
beleefd, de God waarvan Nietzsche zegt dat wij hem gedood hebben. God is voor
Tillich niet het topje van de zijns-pyramide. Dat zou impliceren dat God binnen
onze werkelijkheid getrokken wordt. Hij is er deel van, weliswaar het hoogste,
maar dan toch… (onder)deel. Het is in dit opzicht curieus, dat in het oude
Psalmboekje vroeger gesproken werd over God als het Opperwezen (opper:
hoogste). God is echter geen deel van de werkelijkheid; Hij is het die als de
Macht van het zijn de werkelijkheid juist in stand houdt. Met zijn concept van
God als de Grond van het zijn staat Tillich aan de basis van de God is dood
theologie uit de twintigste eeuw, ook wel Radical Theology genoemd. De God van
het theïsme heeft voor hem afgedaan. Dat is de God die door theologen en
ideologen misbruikt werd en wordt, de ‘God met ons’ van de koppelriemen en de
randschriften op munten.
In de
twintiger jaren van de vorige eeuw is er een tweede manier waarmee Tillich de
horror van WO I overwon. Ik bedoel zijn leer van het demonische. In de
theologie van Tillich is de schepping doorzichtig tot op God. In de
systematische theologie spreken we dan over de sacramentaliteit van de
schepping. Alles en iedereen kan transparant worden en iets laten zien van het Goddelijk
geheimenis: een kunstwerk, de ogen van een baby, de stem van je geliefde. Het
kan een vehikel worden van openbaring, een kanaal waardoor Gods liefde stroomt.
Maar wat gebeurt er als dat kanaal verstopt raakt? Dan geeft de werkelijkheid
geen doorzicht meer. Dan wordt het in-zichzelf-rustende eindigheid. Dan worden
mensen en meningen verabsoluteerd. Ze verliezen hun verwijzend karakter. Precies
daar begint de demonie. In de twintiger jaren schreef Tillich artikelen over de
demonie. Later is hij gaan spreken over het Protestantse Principe als een soort
wichelroede waarmee wij de demonie op het spoort komen: de waanzin van WO I en
later de waanzin van het Nationaal Socialisme.
In de twintiger jaren ontwikkelde Tillich ook zijn kairosidee - kairos als het
moment van de beslissende keuze, waarin het onafleidbaar nieuwe doorbreekt in
de werkelijkheid. Een kairos wordt beleefd als een openbaringsmoment, als motor
van de geschiedenis - vaak ontsprongen aan een crisis (hoewel dat niet altijd
zo behoeft te zijn). Nog nader omschreven: een ‘kairos’ is een moverend inzicht
(een idee met vleugeltjes) dat in de meest letterlijke zin van het woord ‘geschiedenis
maakt’. Ik mag bij u bekend veronderstellen dat er in het Grieks verschil
was tussen chronos (klokkentijd) en kairos (een beslissend moment in de afloop
van de tijd). Kairos is misschien nog het beste te vergelijken met wat wij
tegenwoordig bedoelen met ‘momentum’. Je hebt momentum als de tijd er rijp voor
is. ‘To loose momentum’ is je kans voorbij laten gaan. Bij het stadion van
Olympia was in de oudheid een altaar voor de god Kairos. Hij werd voorgesteld
naakt en met slechts één haarlok op het voorhoofd. Je moet als topsporter (en
niet alleen als sporter) je kans pakken op het juist moment - bij zijn kuifje
pakken. Als kairos voorbij is krijg je geen vat meer op hem. Hij is naakt. Je
kunt hem ook niet meer aan zijn jasje trekken. Bij Tillich is een kairos altijd
gesteld onder de kritiek van de grote KAIROS, de openbaring van Jezus als de
Christus, die gekomen is in de ‘volheid’ van de tijd. Een kairos kan derhalve nooit
in tegenspraak zijn met de boodschap van Jezus Christus. Jezus zelf spreekt
over zijn ‘ure’ (mijn ure is nog niet gekomen…). Hij gebruikt dan wel het woord
hè hora, maar hij bedoelt zijn ‘kairos’! Tillich heeft in het Religieus
Socialisme een kairos gezien en deze beweging ook als zodanig benoemd. Het
Religieus Socialisme was voor hem een teken van hoop in de Roaring Twenties. Nu
na honderd jaar zouden we ons af kunnen vragen of er in onze jaren twintig ook
ideeën zijn die geschiedenis maken. Zou dat The Great Reset (TGR) kunnen zijn
als gepropageerd door Klaus Schwab en het World Economic Forum… ontsprongen aan
de Coronacrisis.
COVID-19 was niet de dodelijkste pandemie,
maar wel de gevaarlijkste uit de geschiedenis. Dat komt omdat onze wereld
ongelooflijk complex is geworden. (hyperconnected). Alles lijkt ook sneller te
gaan dan ooit tevoren. Onze samenleving accelereert. Corona heeft een
cascade-effect veroorzaakt op mondiale schaal. We zitten wereldwijd in
hetzelfde bootje en als we niet uitkijken gaan we het schip in. De metafoor is
van Kishore Mahbubani.
In de post-corona-era zal alles veranderd zijn, schrijven Klaus Schwab en Thierry
Malleret (co-auteur van TGR), juni 2020. We zullen niet terugkeren tot de
‘broken sense of normalcy’. Corona heeft gewerkt als een amplifier. De
problemen uit de vóór-corona tijd zijn erdoor versterkt: politieke en sociale
instabiliteit, opkomend nationalisme, economische crisis, migratie-problematiek.
Een antwoord kan niet uitblijven. Niemand en geen enkele gemeenschap kan zich
daaraan onttrekken. Er is geen vluchtheuvel (Silo-thinking).
TGR is een poging om enig licht te werpen op de veranderingen die gaan
komen en die wenselijk zijn. Die zijn niet lineair te beschrijven
(non-lineairity). We leven in een kwantum-wereld! Er zijn witte zwanen (de
dingen die we voorzien kunnen), maar er zijn ook zwarte zwanen… (Popper). Het
boek beschrijft de impact van corona op macro- en micro-niveau: economie,
samenleving, (geo)politiek, techniek, natuur en persoonlijk leven. Ik volg bij
de aanbevelingen van Schwab en Malleret deze sectoren / levensgebieden.
De economie wordt ertoe geroepen om ‘to build back better’ (BBB 😊). Toename van het Bruto Nationaal Product is geen garantie voor algemeen
welzijn. TGR kiest voor een stakeholder-kapitalisme. Het
shareholder-kapitalisme dienen we achter ons te laten. Er kan niet langer
sprake zijn van een ongebreideld streven naar financieel gewin. Er is een
herverdeling nodig van de welvaart. Ondernemingen dienen beoordeeld te worden
op hun ESG-strategie. De E staat voor environmental, de S voor social en de G
voor governance. Zoiets als MVO in Nederland (maatschappelijk verantwoord ondernemen).
Daarvoor zouden standaarden opgesteld moeten worden. Dat veronderstelt eerder
een geleide economie dan een vrijemarkteconomie.
Het neoliberalisme heeft de ongelijkheid verergerd. Alles moet eerlijker.
Kwetsbaren hebben disproportioneel te lijden gehad van de coronacrisis. De
belangrijkste oorzaak van sociale onrust is sociale ongelijkheid. In TGR wordt
diverse malen gerefereerd aan de Black Lives Matter-beweging. Het sociaal
contract moet herschreven worden: de set van afspraken tussen regering en
burgers en tussen burgers onderling. In dit nieuwe sociaal contract (NSC laten
we maar zeggen… 😊) zal meer aandacht moeten bestaan
voor sociale zekerheid, gezondheidszorg, kwetsbaren in de samenleving.
Bestaanszekerheid! Daarbij lijkt een grotere rol weggelegd voor de nationale regeringen
dan momenteel het geval is.
De globalisering is al enige tijd op haar retour. Internationaal is er
fragmentering, regionalisering, isolationisme, protectionisme en wedergeboorte
van de natiestaat. Zijdelings zij opgemerkt dat fragmentering het thema was van
de Davos-conferentie in 2023: Coöperation in a Fragmented World. De
globalisering waarvan miljoenen vooral in de ontwikkelingslanden de vruchten
plukten wordt afgeremd zowel door links (beperking van de luchtvaart; seizoengebonden
consumptie van artikelen uit de eigen regio) als rechts (opkomend nationalisme
en populisme). Nu de globalisering onder druk staat zijn we minder slagvaardig
waar het gaat om global challenges (wereldomvattende uitdagingen). Maar juist
de multilaterale instituties zoals de VN en de WHO hebben we harder nodig dan
ooit, anders is er ‘no committee to save the world’. In TGR wordt opgeroepen
tot een goede balans tussen ‘global governance’ en ‘international cooperation’.
Corona heeft een accelererend effect gehad op de digitale techniek. Dat is op
vele punten aan te tonen. Denk bijvoorbeeld maar aan een verschijnsel als
zoom-vergaderingen. Deze impuls zal blijvend zijn: digitaal winkelen,
drone-dilivery, robotologie, e-learning, tele-medicine. Dit vraagt van veel
ondernemingen en organisaties een aanpassing van hun bussinessmodel. Bij de voortschrijdende
digitale techniek kan er ook veel wezenlijks verloren gaan. Wat gebeurt er als
de studenten ten gevolge van e-learning niet meer op de campus komen?! En dan
is daar het mogelijk misbruik van de digitale techniek. In verkeerde inzet van
algoritmes of het gevaar van de surveillancemaatschappij. Er zal een compromis
gevonden moeten worden tussen algemeen belang en het verlies van privacy. Dat
is duidelijk aan het licht gekomen bij het uitrollen van de corona-app. Niet
iedereen was daar blij mee.
Vaak wordt gesteld dat corona en milieuproblematiek niet samenhangen.
Onderzoekers hebben echter aangetoond dat het vernietigen van de natuur
condities schept voor opkomende infecties. Als dieren hun habitat verliezen en
te dicht op mensen leven ontstaat het gevaar van zoönosen. Luchtvervuiling
maakt ons vatbaar voor infecties. In de post-coronatijd is een
paradigmawisseling nodig (shift in our priorities). Groene economie dient
vanzelfsprekend op onze agenda te staan. De zorg voor de natuur is van
overwegend belang. We hebben de natuur nodig om gezond te blijven. Fysieke en
psychische gezondheid versterken ons immuunsysteem. Dat is gebleken tijdens de
coronapandemie. Sport is een low-cost tool voor een gezonde samenleving.
Regeringen moeten het sporten bevorderen.
TGR roept op tot consuminderen. Wij dienen meer voorbereid en weerbaar te zijn.
Kissinger: foresee calamity and restore stability. We moeten ons mens-zijn opnieuw
definiëren; op zoek gaan naar ‘the better angels in our nature’. IoT en AI zullen
ons welzijn versterken. Wij zullen de vruchten plukken van de moderne techniek
en intussen de natuur ondersteunen. De SDG’s (Sustainable Development Goals;
door Schwab slechts één keer genoemd) dienen hoog op de agenda te staan. Er is
geen keus. Het is urgent. Wij willen de wereld minder verdeeld maken, minder
vervullend, minder destructief, méér inclusief en eerlijker. Wie niets doet of
heel weinig is als een slaapwandelaar! Zij die terugvallen in het oude normaal
zullen falen. Zij die zich aanpassen en creatief zijn zullen versterkt uit de
crisis komen: het nieuwe normaal (een term die in coronatijd ook in Nederland
in zwang kwam mede door de toespraken van Rutte). Uit elke crisis worden
innovatieve ideeën geboren. Het is een lange weg om te gaan, maar Lao Tzu heeft
gezegd: “Een reis van duizend mijl begint met één enkele stap.”
Toen TGR het licht zag heeft koning Charles III, toen nog Prince of Wales, daarbij
een belangrijke rol gespeeld. Dat was in 2020. Hij riep in een videoboodschap
op tot een Marshall-plan-achtige aanpak van de klimaat- en milieuproblemen. “We
have no alternative”.
Pas in 2022 kon er vanwege de coronacrisis in Davos over gesproken worden, maar
die vergadering werd overschaduwd door de Russische inval in Oekraïne. Het zal
ons niet ontgaan zijn, dat er al vanaf het begin grote commotie ontstond rond TGR.
Velen hebben het boek veroordeeld, mensen die weggezet worden als
complotdenkers. Er brak een rel uit in Canada rond Trudeau omdat hij zich te
veel afhankelijk had gemaakt van het gedachtengoed van Schwab en de zijnen. Soortgelijke
opschudding ontstond er ook in Nieuw-Zeeland en rond Biden die in zijn
toespraken ook ging refereren aan een reset. De geleverde kritiek kan nog het
beste samengevat worden met het begrip Cronyisme of Crony-kapitalisme. Daarvan
is sprake als politiek leiders en captains of industrie (Big Tech / Big Pharma)
elkaar de bal toespelen. Het WEF wordt door velen gezien als een wereldwijde
elite-club, een lobby-club, die bezig is met een soort coup d’ état. Zij
benadrukken dat het WEF slechts een NGO is (non governmental organisation) en
dus geen democratisch mandaat heeft. De scherpste kritiek las ik bij
Spencer Fernando: “Wij willen gewoon ons normale leven terug. In plaats daarvan
bieden ze ons alleen maar meer angst, meer controle, meer centralisatie en een nieuwe
vormgeving (reshaping) van ons leven en onze economie zonder het ons zelfs maar
te vragen.”
Min of meer als antwoord kwam eind 2021 de publicatie van Schab en Malleret van
The Great Narrative (TGN nader omschreven als ‘The Great Reset Book 2’). Het
vormt de neerslag van gesprekken met vijftig wetenschappers, opinieleiders en
captains of industry wereldwijd. Vreemd genoeg voegt TGN weinig toe. Veel doublures
en meer van hetzelfde! Van het allergrootste belang is de sustainability. Als
er sprake is van een narratief dan is het dit: sustainability. Daar moet alles
zich naar richten. De staat zal in betekenis toenemen – zal zelfs indien nodig met
draconische maatregelen moeten komen. Veel lof voor Parijs, het ICPP en de
Green Deal van de EU. De Sustainable Development Goals worden opnieuw slechts
één keer zeer zijdelings genoemd en afgedaan in welgeteld twee zinnen. Business
en Politics moeten degenen beschermen die het meeste te lijden hebben onder de
energietransitie. In die context figureert weer het Stakeholder-kapitalisme.
Het boek eindigt met een lofzang op de techniek. De innovatie gaat veel sneller
dan wij denken. AI en de kwantumcomputer zullen uitkomst brengen. De conclusie
gaat over optimisme en pessimisme. Een beetje eigenaardig: optimisme is niet
zozeer een psychologische categorie als wel een morele verplichting. We zijn
het aan elkaar verplicht om hoopvol te blijven, want moed verloren al verloren.
Het is knappe analyse, maar ik mis de droom. Sustainability mag dan het
narratief zijn, maar ik mis het grote verhaal. Ik moet constateren dat TGR geen
kairos kan zijn in Tillichiaanse zin. Dat onderbouw ik in vier punten als
volgt:
1. Er is geen ontsluiting van het onafleidbaar nieuwe, het moment van
inspiratie dat de geschiedenis in gang zet… geschiedenis maakt. Wat is er
eigenlijk nieuw bij Schwab?
2. Er is geen doorbraak van goddelijke openbaring (Tillichs Concept of
Breaktrough). Het hele concept van TGR staat ook niet in betrekking tot de
grote KAIROS, Gods openbaring in Jezus Christus als normatief moment.
3. Er is wel kritiek, maar geen profetische kritiek zoals bij Tillich: het
Protestantse Principe als wichelroede om het kwaad te ontmaskeren. Er is uitsluitend
damage-controle en technocratie.
4. Er is geen plaats voor religie ueberhaupt. Dit item wordt streng
systematisch ontweken om niet te zeggen: volledig buiten haken gebracht. Dat
moet een bewuste keuze zijn, die overigens nergens wordt verantwoord. D at is
vreemd, want veel mondiale problematiek is godsdienstig gemotiveerd. Schwab
kent slechts vijf velden van onderzoek: economie, samenleving, politiek,
techniek, natuur. Religie hoort daar niet bij, zelfs filosofie of ethiek niet.
Het is so-wie-so niet duidelijk waar Schwab zijn waarden-pakket verankert.
Slechts hier en daar merkt hij op – econoom als hij is – dat economie niet waardenvrij
is. Maar dat is sporadisch en hij werkt het niet uit.
Samenvattend: De boeken van Schwab geven mij angst voor de toekomst en
inspireren mij niet om aan de slag te gaan of om mijzelf op het spel te zetten.
Onlangs las ik in het boek Hemels Groen van de Jong en Hoogerwerf de
volgende passage en ik citeer: “Wie zijn de profeten vandaag? Daar kun je lange
discussies over voeren. Misschien denkt iemand aan Greta Thunberg die met
scherpte een ongemakkelijke boodschap brengt en daarbij kritiek op de
machthebbers niet schuwt. Of je denkt aan het internationaal klimaatpanel IPCC
met zijn uitgebreide toekomstscenario’s, bedoeld om gedragsverandering teweeg
te brengen. Maar deze vergelijkingen stranden op het ontbreken van het geloof
in een hogere autoriteit achter de boodschap. Zouden het dan de kerken kunnen
zijn die dit geluid laten horen? Daar wordt nog geloofd in God als die hogere
autoriteit. Maar kunnen en durven zij (dus de kerken) die maatschappelijk
kritische rol op zich te nemen?” (Hemels Groen p. 150). Einde citaat.
Naast het
voorbijgaan aan religie door Schwab en Malleret is er nog iets dat onze
aandacht verdient. Ik doel op de Sustainable Development Goals (kortweg de
SDG’s) van de Verenigde Naties. Ook daar gaan Schwab en Malleret volledig aan
voorbij. In zowel de TGR als in TGN worden ze slechts éénmaal in het
voorbijgaan genoemd. Over de reden daarvan tast ik in het duister. Vreemd is
het wel, omdat het programma van de Verenigde Naties veel omvattender is en
groter van opzet dan de sessies en publicaties van het World Economic Forum. Enige
rivaliteit of misschien zelfs animositeit zal er wel de achtergrond van zijn.
De SDG’s spreken meer tot mijn verbeelding dan de ambities van TGR. Ik mag de
17 items bekend veronderstellen. Daarbij komt dat de SDG’s overduidelijk
geïnspireerd zijn op de verklaring van de rechten van de mens en dat de items
in hoge mate congeniaal zijn met wat de Bijbel ons voorhoudt op het vlak van de
humaniteit. Ik heb grote waardering voor de manier waarop Peter ’t Hoen in de
afgelopen jaren de grote en de kleine profeten over de 17 SDG’s heeft uitgelegd
en gedurig laat zien, dat de items Bijbels relevant zijn. Ook heeft hij mij
erop geattendeerd, dat het Conciliaire Proces van de Wereldraad van Kerken rond
1990 naar alle waarschijnlijkheid een belangrijke inspiratiebron is geweest
voor de totstandkoming van het SDG-kompas op weg naar een betere wereld.
In de jaren twintig van de twintigste eeuw zag Tillich in het Religieus
Socialisme een kairosmoment. Dat heeft hem geholpen om over de crisisgevoelens
van zijn tijd heen te komen en verder te theologiseren. Is er in onze twintiger
jaren ook zo’n kairos aan te wijzen, zodat wij weggetrokken worden uit onze
ellende en er geschiedenis gemaakt wordt die hoopvol is en openstaat naar de
toekomst? Met enige voorzichtigheid zou ik dan willen kijken naar de groene
theologie van bijv. een Trees van Montfoort of naar de groene exegese van Hemels
Groen, waar ik zojuist uit geciteerd heb, of naar het project ‘GroeneKerken’.
Hier lijkt een beweging op gang te komen die theologisch verantwoord is en
maatschappelijk relevant en die een motor zou kunnen zijn van profetische
kritiek en van gelovige hoopvolle antwoorden.
©Dr. Aad S.L. Woudenberg – 20240420 - Harderwijk
|